زلزله ترکیه، بناهای تاریخی سوریه و ترکیه را لرزاند

زلزله سهمگین فوریه ۲۰۲۳ در ترکیه و سوریه، فاجعه ای انسانی رقم زد و بسیاری از شهرهای باستانی و بناهای تاریخی این دو کشور را لرزاند. این اتفاق نه تنها جان هزاران نفر را گرفت، بلکه بخش عظیمی از میراث فرهنگی بشریت را زیر آوار برد و خسارات جبران ناپذیری به هویت و حافظه تاریخی منطقه وارد کرد.

تصور کنید که در یک چشم به هم زدن، هزاران سال تاریخ و فرهنگ یک منطقه، زیر آوار مدفون شود. این دقیقاً اتفاقی بود که در اوایل سال ۲۰۲۳ برای ترکیه و سوریه افتاد. منطقه ای که خودش مهد تمدن ها و جایگاه تلاقی فرهنگ های گوناگون بوده، حالا با یک شوک بزرگ روبرو شد. قلعه های باستانی، مساجد قرون وسطایی، کلیساهای قدیمی و محوطه های باستانی که هر کدام هزاران داستان در دل خود داشتند، ناگهان لرزیدند و فرو ریختند. در این مقاله می خواهیم نه فقط از ابعاد انسانی و اقتصادی این زلزله حرف بزنیم، بلکه می خواهیم با هم نگاهی عمیق تر به فاجعه ای که بر سر میراث فرهنگی و تاریخی این سرزمین ها آمد، بیندازیم و ببینیم که چطور این آثار ارزشمند، قلب تپنده هویت یک ملت، آسیب دیدند و حالا چه چشم اندازی برای آینده شان وجود دارد.

۱. مشخصات کلی زمین لرزه: وقتی زمین از کوره در رفت

شاید شنیده باشید که بعضی وقت ها زمین از کوره در می رود و آن قدر شدید می لرزد که همه چیز را زیر و رو می کند. دقیقاً همین اتفاق در ۱۷ بهمن ۱۴۰۱، برابر با ۶ فوریه ۲۰۲۳ در ساعت ۴:۱۷ صبح به وقت محلی ترکیه افتاد. یک زمین لرزه ۷.۸ ریشتری که حسابی منطقه وسیعی از ترکیه و شمال سوریه را لرزاند. کانون اصلی این زلزله در ۳۴ کیلومتری غرب غازی عینتاب و در عمق حدود ۱۸ کیلومتری زمین بود. این لرزش وحشتناک برای حدود ۷۵ ثانیه ادامه داشت و حسابی مردم را از خواب پراند.

۱.۱. دو ضربه مهلک در یک روز

ماجرا به همین جا ختم نشد. حدود ۹ ساعت بعد، یعنی ساعت ۱۳:۳۰ ظهر، یک زلزله قوی دیگر با شدت ۷.۵ ریشتر، این بار در استان قهرمان ماراش رخ داد. این زلزله دوم که ۴۵ ثانیه طول کشید، در فاصله ۱۰۵ کیلومتری کانون زلزله اول بود و مثل یک ضربه کاری، به مناطق آسیب دیده شوک دوباره ای وارد کرد. انگار که طبیعت می خواست مطمئن شود که هیچ چیز سر جایش نمانده است.

۱.۲. گستره ویرانی: از شرق تا غرب منطقه

این زلزله ها فقط به چند شهر کوچک محدود نشدند. وسعت جغرافیایی تأثیرگذاری شان واقعاً حیرت انگیز بود. در ترکیه، ۱۱ استان از جمله قهرمان ماراش، غازی عینتاب، شانلی اورفه، دیاربکر، آدانا، آدیامان، عثمانیه، ختای، کیلیس، مالاتیا و الازیغ به شدت آسیب دیدند. در سوریه هم شهرهای بزرگی مثل حلب و ادلب، و مناطقی در حماه و لاذقیه زیر و رو شدند. این زلزله ها همراه با بیش از ۱۳ هزار پس لرزه، ده ها هزار ساختمان را با خاک یکسان کردند و زندگی میلیون ها نفر را تحت تأثیر قرار دادند. جالب است بدانید که این زمین لرزه ۲۰۲۳ ترکیه-سوریه، قوی ترین زلزله در این منطقه در عصر معاصر، یعنی بعد از زلزله ۱۹۳۹ ارزنجان بود و حتی برخی آن را شدیدترین زمین لرزه تاریخ ترکیه بعد از زلزله ۱۶۶۸ آناتولی شمالی می دانند.

زمین لرزه ۲۰۲۳ ترکیه-سوریه، نه تنها یک فاجعه انسانی، بلکه یک رویداد بی سابقه در تاریخ لرزه خیزی منطقه بود و عواقب آن تا مدت ها بر زندگی مردم و هویت فرهنگی این سرزمین ها سایه خواهد افکند.

۲. ابعاد انسانی و اقتصادی فاجعه: هزینه ای که زمین طلب کرد

وقتی زمین این طور بی رحمانه می لرزد، اولین چیزی که فدا می شود، جان انسان هاست. این زلزله واقعاً یک فاجعه انسانی تمام عیار بود. آمارها همیشه خشک و بی روح به نظر می رسند، اما پشت هر عددی، داستان یک زندگی از دست رفته یا خانواده ای عزادار پنهان شده است.

۲.۱. قربانیان و بی پناه ها: از دست دادن همه چیز

بیش از ۵۹ هزار نفر کشته و ۱۲۱ هزار نفر زخمی، آماری است که قلب هر انسانی را به درد می آورد. این اعداد، تازه آمار نهایی نیستند و هر از چندگاهی بالاتر هم می روند. تصور کنید از خواب بیدار شوید و ببینید کل زندگی تان، خانه و خانواده تان در چند ثانیه از بین رفته است. حدود ۱.۵ میلیون نفر بی خانمان شدند و مجبور شدند شب های سرد زمستان را در چادرها، مراکز خرید، استادیوم ها یا حتی مساجد بگذرانند. مشکلات بهداشتی، کمبود آب آشامیدنی سالم و سرما، چالش های بزرگی بودند که جان بازماندگان را هم تهدید می کردند.

۲.۲. زخم اقتصادی عمیق: ۸۴ میلیارد دلار هزینه

جدای از تلفات جانی، ابعاد اقتصادی این فاجعه هم سرسام آور بود. برآوردهای اولیه نشان می دهد که بیش از ۸۴.۱ میلیارد دلار خسارت مالی به بار آمد. این رقم، زلزله ترکیه و سوریه را در فهرست چهارمین زمین لرزه های پرهزینه تاریخ قرار می دهد. زیرساخت ها، جاده ها، بیمارستان ها، مدارس و تمام امکانات شهری و روستایی نابود شدند. کشاورزی و صنعت منطقه هم ضربه مهلکی خورد. بازسازی این همه ویرانی، سال ها طول می کشد و نیاز به میلیاردها دلار سرمایه گذاری دارد.

۲.۳. چرا این قدر ویرانگر؟

حتماً این سؤال برایتان پیش آمده که چرا این زلزله این قدر ویرانگر بود؟ چند عامل دست به دست هم دادند تا این فاجعه ابعاد وسیع تری پیدا کند. یکی از مهم ترین دلایل، وجود سازه های ناایمن و ساختمان های قدیمی بود که «طبقه نرم» داشتند؛ یعنی طبقه های پایین ترشان مقاوم سازی نشده بود. حتی برخی کارشناسان اشاره می کنند که تعلیق مقررات ساختمان سازی در سال ۲۰۱۶، نقش مهمی در افزایش ناایمنی برخی سازه ها داشته است. از طرفی، شرایط آب و هوایی نامساعد زمستانی با برف و یخبندان، تلاش های امداد و نجات را بسیار دشوارتر کرد و خطر سرمازدگی برای کسانی که زیر آوار مانده بودند، چندین برابر شد.

۳. زلزله و میراث فرهنگی: قلب تپنده تاریخ که لرزید

همان طور که گفتیم، این منطقه گنجینه ای از تاریخ و تمدن است. وقتی صحبت از زلزله ترکیه، بناهای تاریخی سوریه و ترکیه را لرزاند می شود، منظور فقط آجر و سنگ نیست؛ منظور تاریخ، هویت و روح یک ملت است که زیر آوار می رود. این بخش احتمالاً دردناک ترین قسمت ماجراست.

۳.۱. بناهای تاریخی ترکیه: گنجینه هایی که آسیب دیدند

ترکیه، به خصوص منطقه آناتولی، مثل یک موزه روباز است. از دوران هیتی ها و رومی ها گرفته تا بیزانس و عثمانی ها، هر گوشه اش نشانه ای از یک تمدن بزرگ را در خود جای داده است. زلزله بسیاری از این گنجینه ها را ویران کرد:

۳.۱.۱. قلعه تاریخی غازی عینتاب: نماد استقامت فرو ریخت

یکی از نمادهای اصلی این فاجعه، قلعه تاریخی غازی عینتاب بود. این قلعه که قدمتش به دوران هیتی ها می رسد و رومی ها و بیزانس ها آن را بازسازی و گسترش داده بودند، بیش از ۲۰۰۰ سال قدمت داشت و نمادی از استقامت این شهر بود. تصور کنید یک بنای تاریخی که قرن ها در برابر حملات و جنگ ها پابرجا مانده بود، حالا در چند ثانیه فرو می ریزد. دیوارها و برجک های قلعه به شدت آسیب دیدند و بسیاری از قسمت هایش فرو ریخت. این یک ضربه بزرگ به هویت غازی عینتاب بود.

۳.۱.۲. مساجد و کلیساهای تاریخی: از بین رفتن معماری کهن

بسیاری از مساجد و کلیساهای قدیمی هم از این زلزله در امان نماندند. مثلاً مسجد جامع قرن سیزدهمی یئنی در ملطیه، بخش هایی از آن فرو ریخت. این مساجد نه تنها از نظر مذهبی اهمیت داشتند، بلکه از نظر معماری هم شاهکارهایی بودند که هنر و فرهنگ دوره های گذشته را به نمایش می گذاشتند. هر کدام از آن ها، یک کتاب تاریخ باز بودند که با هر آجر و کاشی اش داستانی داشت. از بین رفتن این بناها، یعنی از دست دادن بخشی از این کتاب تاریخ.

۳.۱.۳. شهرهای باستانی و محوطه های باستان شناسی: گوبکلی تپه در خطر؟

ترکیه میزبان بسیاری از محوطه های باستان شناسی ثبت جهانی یونسکو و سایت های مهم دیگر است. مثلاً سایت باستانی گوبکلی تپه که قدیمی ترین معبد سنگی جهان شناخته می شود، خوشبختانه از خسارات جدی در امان ماند، اما آسیب های احتمالی به محوطه های دیگر، به ویژه در استان هایی مثل هاتای و آدیامان، هنوز در حال بررسی است. هر سنگی که در این مناطق جابجا می شود، ممکن است گنجینه ای تاریخی را در دل خود داشته باشد.

۳.۱.۴. سایر سازه های تاریخی: خانه ها و بازارهای کهن

علاوه بر قلعه ها و مساجد، حمام های قدیمی، بازارهای سنتی، کاروانسراها و خانه های تاریخی در استان هایی مثل هاتای و آدیامان هم به شدت آسیب دیدند. این ها فقط ساختمان نبودند؛ این ها بخشی از زندگی روزمره، فرهنگ و شیوه زندگی مردمان این سرزمین ها در طول قرن ها بودند. تخریب آن ها به معنای از دست دادن تکه هایی از پازل زندگی گذشته است.

۳.۲. آثار باستانی سوریه: میراثی که دو بار ویران شد

وضعیت در سوریه حتی از ترکیه هم بدتر بود. این کشور سال هاست درگیر جنگ داخلی است و بسیاری از آثار باستانی اش پیش از این هم آسیب دیده بودند. زلزله، یک ضربه مضاعف به این میراث زخم خورده وارد کرد.

۳.۲.۱. شهر تاریخی حلب: دژی که دوباره لرزید

شهر تاریخی حلب که در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است، یکی از قربانیان اصلی بود. دژ حلب، این بنای عظیم و باشکوه که قرن ها نماد قدرت و تمدن حلب بود، به شدت آسیب دید. دیوارهای دژ و برج های آن فرو ریختند. بخش های قدیمی شهر، شامل مساجد جامع و بازارهای قدیمی که پیش از این هم در جنگ داخلی زخم های عمیقی برداشته بودند، با این زلزله ویرانی های بیشتری را تجربه کردند. مرمت این شهر تاریخی، با توجه به وضعیت جنگ زده سوریه، پیچیدگی های زیادی دارد و واقعاً کار آسانی نیست.

۳.۲.۲. اهمیت بین المللی میراث سوریه

بسیاری از سایت های باستانی سوریه در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارند و تخریب آن ها، نگرانی های جهانی زیادی را به دنبال داشته است. این فاجعه فقط برای ترکیه و سوریه نیست، بلکه برای تمام بشریت است. این آثار، میراث مشترک همه ما هستند و حفظشان وظیفه جهانی است.

۳.۳. پیامدهای فرهنگی و هویتی: از دست دادن حافظه جمعی

تخریب بناهای تاریخی فقط به معنای از دست دادن چند ساختمان نیست. این یک ضربه مهلک به هویت و حافظه جمعی یک ملت است. وقتی یک قلعه قدیمی که پدربزرگ ها و مادربزرگ ها داستان هایش را نسل به نسل منتقل کرده اند، فرو می ریزد، انگار بخشی از وجود آن ها هم از بین می رود. این اتفاق باعث می شود:

• احساس تعلق و هویت مردم با سرزمینشان کاهش یابد.
• گردشگری فرهنگی که یکی از منابع درآمد مهم منطقه بود، برای سال ها مختل شود.
• خطر قاچاق آثار باستانی در شرایط هرج و مرج و بحران افزایش یابد، که یک فاجعه دیگر برای میراث فرهنگی است.

وقتی زلزله ای بناهای تاریخی سوریه و ترکیه را می لرزاند، در واقع روح و هویت ملتی را به لرزه در می آورد. این خسارات، فراتر از هرگونه برآورد مالی است.

۴. واکنش ها و اقدامات پس از زلزله: وقتی انسانیت به کمک می آید

درست است که زلزله ویرانگر بود، اما در دل این فاجعه، زیبایی هایی از انسانیت هم به چشم خورد. واکنش ها چه داخلی و چه بین المللی، نشان داد که در لحظات بحرانی، مردم و دولت ها می توانند کنار هم بایستند.

۴.۱. پاسخ داخلی: همه برای هم

در ترکیه، دولت بلافاصله اعلام وضعیت اضطراری کرد و ۷ روز عزای عمومی به پا شد. تیم های جستجو و نجات به سرعت به منطقه اعزام شدند، اما چالش ها واقعاً زیاد بود. برف، یخبندان و تخریب گسترده، کار را برای امدادگران به شدت سخت می کرد. یک کمپین عظیم تلویزیونی به نام ترکیه یکدل (TÜRKİYE TEK YÜREK) برگزار شد که از ۲۱۳ شبکه تلویزیونی و ۵۶۲ رادیو در داخل و خارج ترکیه پخش شد. سلبریتی ها و چهره های شاخص با ظاهری متواضع و عزادار، پای تلفن نشستند و با مردم صحبت کردند. باور می کنید که این کمپین توانست مبلغی معادل ۵ میلیارد دلار برای کمک به زلزله زدگان جمع آوری کند؟ این نشان دهنده روحیه همبستگی بی نظیر مردم ترکیه بود. دولت هم قول کمک های مالی برای اجاره خانه و جابجایی به آسیب دیدگان داد.

۴.۲. واکنش های بین المللی: جهان در کنار ترکیه و سوریه

خبر زلزله به سرعت در دنیا پیچید و بیش از ۶۰ کشور و سازمان بین المللی از جمله ناتو، سازمان ملل و هلال احمر، کمک های بشردوستانه خود را به منطقه ارسال کردند. تیم های جستجو و نجات از سراسر جهان به ترکیه و سوریه اعزام شدند. یونسکو و سایر نهادهای مرتبط با میراث فرهنگی هم به سرعت وارد عمل شدند تا آسیب های وارده به بناهای تاریخی را ارزیابی کنند و برنامه ریزی برای مرمت را آغاز کنند. این همبستگی جهانی، واقعاً مایه دلگرمی بود.

۴.۳. چالش ها و نگرانی ها: راهی طولانی در پیش است

با وجود همه کمک ها، چالش ها همچنان پابرجا هستند. نگرانی هایی درباره شیوع بیماری های عفونی به دلیل کمبود آب سالم و شرایط بهداشتی نامناسب وجود دارد. سازمان جهانی بهداشت هشدار داد که کمبود آب می تواند خطر بیماری های منتقله از آب را افزایش دهد. از نظر سیاسی هم، زلزله باعث بحث و جدل درباره تعویق انتخابات ۲۰۲۳ ترکیه شد، هرچند که در نهایت قرار شد انتخابات طبق برنامه برگزار شود. هماهنگی لجستیکی برای رساندن کمک ها و مدیریت بازسازی گسترده، همچنان یکی از بزرگترین چالش هاست.

۵. چشم انداز آینده: بازسازی و حفاظت از میراث

خب، حالا که همه این ها اتفاق افتاده، سؤال اینجاست که چه آینده ای در انتظار این مناطق و به خصوص میراث فرهنگی شان است؟ راه درازی در پیش است، اما امید هست.

۵.۱. بازسازی با نگاه به آینده

بازسازی شهرها و زیرساخت ها یک چالش عظیم است، اما باید با برنامه ریزی بلندمدت و استراتژیک انجام شود. این بار باید ساختمان ها با رعایت استانداردهای جدید و مقاوم در برابر زلزله ساخته شوند تا دیگر شاهد چنین فجایعی نباشیم. از تجربه این زلزله باید درس گرفت.

۵.۲. احیای بناهای تاریخی: با کمک فناوری

مرمت و احیای بناهای تاریخی آسیب دیده، کاری بسیار پیچیده و زمان بر است. این کار نیاز به همکاری متخصصان داخلی و بین المللی دارد. استفاده از فناوری های نوین مثل نقشه برداری سه بعدی، مدل سازی دیجیتال و اسکن لیزری می تواند به مستندسازی دقیق آسیب ها و برنامه ریزی برای مرمت کمک زیادی کند. هدف این است که تا جای ممکن، این بناهای ارزشمند به شکل اولیه خود بازگردند و داستان هایشان دوباره زنده شود.

۵.۳. آگاهی بخشی و سرمایه گذاری

علاوه بر همه این ها، سرمایه گذاری در آموزش و آگاهی بخشی عمومی درباره اهمیت حفاظت از میراث فرهنگی، حیاتی است. مردم باید بدانند که این بناها فقط سنگ و آجر نیستند، بلکه هویت و روح کشورشان هستند. هرچه آگاهی بیشتر باشد، حمایت از این میراث هم بیشتر خواهد بود.

نتیجه گیری

زمین لرزه سهمگین ۲۰۲۳ ترکیه و سوریه، یکی از تلخ ترین اتفاقات قرن اخیر بود. فاجعه ای که نه تنها جان هزاران نفر از هموطنانمان را گرفت و خانه هایشان را ویران کرد، بلکه زلزله ترکیه، بناهای تاریخی سوریه و ترکیه را لرزاند و زخم های عمیقی بر پیکر میراث فرهنگی این دو کشور وارد کرد. از قلعه باستانی غازی عینتاب گرفته تا دژ تاریخی حلب، بسیاری از گنجینه های بشریت زیر آوار رفتند یا به شدت آسیب دیدند. این رویداد نشان داد که بلایای طبیعی، فراتر از هر مرز و نژادی، می توانند به هویت و حافظه مشترک ما آسیب برسانند.

اما در کنار ویرانی، شاهد همبستگی بی نظیری بودیم؛ هم در داخل این کشورها و هم از سوی جامعه جهانی. حالا که گرد و غبارها نشسته اند، وظیفه ماست که این فاجعه را فراموش نکنیم. باید درس بگیریم، خانه هایمان را ایمن تر بسازیم و برای حفظ و احیای میراث فرهنگی مان، تلاش کنیم. این میراث، فقط متعلق به امروز نیست؛ امانتی است از گذشتگان برای آیندگان. پس بیایید با حمایت از تلاش های بازسازی و مرمت، اطمینان حاصل کنیم که این داستان های کهن، دوباره جان می گیرند و به نسل های بعد منتقل می شوند.