«سین اصفهان» به روایت مرد قصه های چهارباغ

ساینس بلاگ/اصفهان «کتاب آذر» که به قلم مرد قصه های چهارباغ، میدان نقش جهان و دردانه های گمنام اصفهان است از زندگی سادۀ یک خانوادۀ 4نفره می گوید. یکی از خواندنی ترین قسمت های «سین اصفهان» همان فصلی است که قرار است سفرۀ نوروز را در خانه شان پهن کنند.

«آذر روی میز، رومیزی عید را پهن می کند و ظرف های بلوری کوچک را روی آن می چیند. یکی برای سیب، یکی برای سنجد، یکی برای سماق، یکی برای سمنو. سیر تازه ای با ساقه ی بلند سبز خریده ام. آن را برعکس توی گلدان باریک شیشه ای قرمز می گذارد. می پرسد: «حالا چی کم داریم؟» سبزه نداریم. سنبل نداریم. ماهی نداریم. روی میز هنوز قرآن نیست. آینه نداریم و تخم مرغ های رنگی. توی خیابان هنوز گلفروشی ها بازند؛ پر از گلدان های شب بو.»

آنچه گذشت فصل بهاری، رنگین و خاطره انگیزی است که قرن هاست مردم ایران را دور یک سفره جمع می کند. هفت سین و یک آینه کوچک و چند تخم مرغ رنگی و کمی شیرینی و آجیل چه رازورمزی در آن ها پنهان است که توانسته اند در پی فرازوفرود و درازنای روزگاران دل های ما ایرانیان را یکی کنند؟ هر سری باشد هفت سین سده هاست که پیروز است و همۀ ما را از عرب و بلوچ و ترکمن و فارس تا ترک و لر و کرد و گیلکی و ده ها گروه قومی و مذهبی دیگر را به یک ملتِ همراه و همدل و هم داستان بدل کرده.

بند نخستی که گذشت بخش هایی از مجموعه داستان «کتاب آذر» اثر علی خدایی است که گوشه ای از این سفرۀ شگفت انگیز را روایت می کند؛ سفره ای به گستردگی دامان ایران زمین که در این ماجرا قرار است یک خانوادۀ اهل اصفهان آن را بچینند و به پیشواز بهار بروند. «کتاب آذر» مجموعه ای از 11 داستان کوتاه است که به هم پیوسته اند. داستان ها جدا از هم معنای خودشان را دارند، اما زیباتر و گیراتر آن است که دنبالۀ هم خوانده شوند.

«کتاب آذر» که به قلم مرد قصه های چهارباغ، میدان نقش جهان و دردانه های گمنام اصفهان است از زندگی سادۀ یک خانوادۀ 4نفره می گوید. در این خانوادۀ ساکن اصفهان، آذر و علی، مادر و پدر و فرهاد و سهراب بچه های آن ها هستند. یکی از خواندنی ترین قسمت های «سین اصفهان» همان فصلی است که قرار است سفرۀ نوروز را در خانه شان پهن کنند.

«سین اصفهان» لبریز از نشانه های نوروز و آیین های سرشته با آن است. گل سرسبدشان همان چیدن هفت سین و فرهنگ های عجین با آن، مثل گذاشتن اسکناس خشک لای قرآن است. عوض شدن حال وهوای شهر با فروش سبزه های عدس و ماش و گندم و گلدان های هزاررنگ یکی دیگر از آن هاست: «توی اصفهان گل شب عید شب بو است».

رونق تازۀ جمعه بازار کتاب و کتابخوانی نوروزی، عیدی خریدن پسربچۀ خانه برای بچه های قوم و خویش، خوش حالی بزرگ ترها از تعطیلی این روزها و هجوم خاطرات گذشته نیز رگه های دیگری است که آغاز بهار را نوید می دهند. اما وسط شلوغی های این هفت سین، کناره هایش و آن سوی نوروز، دیدنی های دیگری در شهر وجود دارد که راوی «کتاب آذر» زیرکانه و هنرمندانه در اصفهان به سراغشان می رود، آن هم با همان زبان خاص نویسنده اش که مثل همیشه بی تکلف و صریح است، اما سطحی نیست.

حصار تیمارستان در پناه پیچ های امین الدوله

نوروز دیرین و هفت رنگ فقط از آن خانواده ها و دوستانی نیست که زیر یک سقف و کنار یک سفره دور هم جمع می شوند. نوروز برای همه است حتی برای آن هایی که نمی توانند موقع تحویل سال و روزهای تعطیل در خانه و کنار خویشان خود باشند.

یکی از آن گروه ها بیماران هستند؛ مخصوصاً بیماران اعصاب و روانی که شاید ملاقاتی هم نداشته باشند. خدایی در وسط «سین اصفهان» و همهمۀ شهر که همه می دوند تا برای لحظۀ تحویل سال جدید آماده باشند، از بیمارستان و تیمارستان می نویسد و انگار به ما می گوید آنان نیز نوروزی دارند: «زنی که قهوه ای شده بود. بو می داد و روی تخت دیالیز بیمارستان از تلویزیون بخش «به پیشواز نوروز» را تماشا می کرد.»

بعد در شرح یک بیمارستان دیده های امروزی و داده های تاریخی خود را از دوران صفویه پیوند می زند و می گوید: «از این سوی دروازه دولت که عمارت شهرداری است به طرف بیمارستان ما راه دارد. شاردن نوشته بود که کمی دورتر از بیمارستان ما بیمارستانی در بازار قیصریه است که بیماران زیادی ندارد.»

علی، پدر خانواده که در آزمایشگاه بیمارستان کار می کند، شرحی از زندگی بیماران دورماندۀ روانی هم دارد که شاید بیش از سایر بستری شدگان نادیده گرفته شوند. او که بارها ادرار آن ها را آزمایش کرده و بر اساس همان آزمایش ها اسمشان را بلد است، از زیست روزمره شان می گوید. بیماران روانی پرونده هایشان آبی رنگ است. بخش بیماران روانی با حصاری آهنین از دیگران جدا شده است و این حصار را انبوهی از پیچ های امین الدولۀ خوش عطر فرا گرفته است. آن ها صبح ها رقص و پایکوبی در برنامه شان دارند. کاردستی می سازند. و پینگ گنگ بازی می کنند.

بعد روایتی دارد به نقل از کمک بهیاری که به این بیماران روانی رسیدگی می کند: «ما ناخن های اون ها رو کوتاه می کنیم وگرنه می جوندشون. موهاشون رو هم، موهای همه جا رو، بعضی وقت ها اون ها قهقهه می زنند». خدایی در این وصف خود گوشه ای از جهان رنجور و غمین این بیماران را نمایش می دهد. و به یادمان می آورد کنار هر بیماری که در خانه اش نیست، پزشک، پرستار، بهیار، آشپز، مستخدم یا کارگری نیز در بیمارستان یا تیمارستان است که آن بیمار را تنها نمی گذارد و تمام یا روزهایی از تعطیلات نوروزی را نه کنار خانواده اش، بلکه در جوار آن ها می گذراند.

گورستان غرقه در طعم و رنگ و آوا

نوروز مرز نمی شناسند تا جایی که جهان زندگان را پشت سر می گذارد و به قلمرو مردگان هم وارد می شود. این هم بدون تردید برآمده از قدرت و رازهای نهفته در آیین کهن نوروز است. خدایی فقط راوی حال وهوای شوخ و شنگ و پویا و سرزندۀ اصفهان نیست. او همواره روایتگر لحظه های غمناک، ملال، جراحت ها و خستگی های این دیار پُرتاریخ نیز بوده است، مثل بندهایی از همین «سین اصفهان» که با آذر به مزارات می رود.

علی و آذر و اصفهانی های دیگر در آرامستان هستند تا مردگان را نیز به وقت نوروز با خود همراه کنند. آن هم در شهری که خدایی درباره اش می گوید: «اصفهان پر از مزار است. تخته فولاد، میدان شهدا، پشت بیمارستان کاشانی و هر جای دیگری که فکر می کنم.» مردم طوری به گورستان و به دیدار پدربزرگ ها و مادربزرگ ها و جوان های ناکام ماندۀ خود می روند که گویی آیین نوروزشان بدون این ملاقات کامل نمی شود و چیزی کم دارد. انگار سالشان بدون آن ها تحویل نمی شود.

مردم بنا بر همین فرهنگ معنوی و باورهای خود به زندگی بعد از مرگ، برای عزیزان ازدست رفته شان سبزه می برند، سین های هفت رنگ برایشان می چینند، گل و گلدان پیشکششان می کنند و خوراکی می آورند، چون مردگان هم دل دارند! و شاید دلشان بخواهد سهمی کوچک از قهوه شکرین، سیب های سرخ، کیک های شیرین، گزهای سفید و آبنبات های میوه ای داشته باشند.

بعد با مردگانشان حرف می زنند. اشکشان سرازیر می شود. نیایش می کنند و آرزوهایشان را از خاطر می گذرانند. آب نثارشان می کنند و بدون این آیین نمادین از آن ها خداحافظی نمی کنند. باید تیرگی خاک را از مزارشان بگیرند و روشنایی آب را به خانۀ ابدی شان هدیه دهند: «از پشت ماشین ظرف های خالی چهارلیتری آب آلبالو و آب پرتقال را برمی دارم و از شیر آب می کنم. تازه می شوند. خاک ها می رود و سنگ ها درخشان می شوند.»

 علی و آذر بعد از دیدار با بستگانشان به گلشن نام آوران نصف جهان قدم می گذارند و به مهمانی هنرمندانی چون احمد میرعلایی و کیوان قدرخواه می روند. بعد خدایی از اندوه پسران جوانی می گوید که بر مزار دوست تازه ازدست رفته شان گیتار می زنند و می خوانند «اون که رفته دیگه هیچ وقت نمی آد».

 بعد در میانۀ همین مزارات است که علی، پدر خانواده، یادی هم از روزگار بعد از مرگ خودش می کند و رویایش برای آرمیدن در کنار آذر و بچه هایش. و خواننده نمی داند. ولی شاید یادی هم از نوروز خود در آن دنیا می کند. بله، این نوروز ماست. ما ایرانیان روزگاران درازی است که عهدی نانوشته داریم، تا زنده ایم بر روی زمین و بعد از مرگ در جهانی دیگر نورزمان را برپا می کنیم! ما در هر دو دنیا با نوروز به دیدار هم خواهیم آمد و یکی خواهیم شد!

مرجع:

ـ خدایی، علی (1402)، «کتاب آذر»، تهران:چشمه، چاپ چهارم.

پایان خبر ساینس بلاگ